خود درمانی با داروی دیگران

این روزها کفگیر تلویزیون به ته دیگ خورده، این را می شود از پخش سریال کلید اسرار فهمید. در ایام محرم کلید اسرار به بهانه مضامین دینی آن هر شب از شبکه سوم پخش می شود و مشابه ایرانیش "شاید برای شما..." از دو کانال آن طرف تر روی آنتن می رود.

کلید اسرار مجموعه ای اپیزودیک است که درهر قسمت با داستان جدیدی بیننده اش را همراه می کند. این مجموعه تلویزیونی با نام اصلی " Sırlar Dünyası " حدود ده سال است که تولید و از شبکه "اس تی وی" ترکیه پخش می شود. زبان ساده اثر و صداقتی که در ارائه مفاهیم آن وجود دارد باعث می شود مخاطب به راحتی با آن ارتباط برقرار کند. کلید اسرار ریتم تندی ندارد و تدوین آرام آن از تمهیداتی است که سبب می شود مخاطب را از پیام اصلی فیلم غافل نکند. این مجموعه تلویزیونی از ساختار روایی ساده ای برخوردار است، پرداخت خطی رویدادها و گسترش ندادن وقایع داستان از اموری است که در تمام اپیزودهای آن دیده می شود. کلید اسرار بدون بهره گیری از میزانسن های چشم گیر و جذاب وبا انتخاب لوکیشن های طبیعی و بعضا اتونکشیده و رتوش نشده روستایی سعی در واقع نمایی دارد و به این ترتیب به فضای رئال نزدیک تر شده است. در این مجموعه تقریبا از گریم خبری نیست؛ نهایت چیزی که هست این است که بازیگران زن با میک آپ شخصی مقابل دوربین قرار می گیرند که در بسیاری مواقع به علت موازین خاص رسانه ملی، بایستی دست اندرکاران پخش، رنگ تصویر را کم کنند تا آرایش های بعضا غلیظ این بازیگران کمتر دیده شود. استفاده از جلوه های بصری ابتدایی و پیش پا افتاده برای نمایش صحنه های خارق العاده و ماورایی از نقاط ضعف این کار است که روی باور پذیری مخاطب تاثیر منفی می گذارد و این مساله بضاعت اندک فیلمسازان ترک را نشان می دهد و البته از آن جا که این مجموعه تلویزیونی با استقبال گسترده ای مواجه شده حاکی از نوع ذائقه مخطبان هموطنشان است.

زمین گرم

کلید اسرار در تمامی اپیزودهایش روی یک نکته تاکید می کند؛ بسیاری از اتفاقاتی که در زندگی ما رخ می دهد نتیجه اعمال روزمره ماست. این مساله همیشه مورد تاکید بزرگان دین بوده است اما در مقام اجرا رویکرد این مجموعه تلویزیونی آسیب هایی را در پی داشته است، به عنوان مثال تاکید بر مجازات های دنیوی جنبه خوفی کلید اسرار را بسیار تقویت می کند و به بیننده این طور القا می شود که فرد گناهکار قطعا در دنیا عقوبت می شود. این نکته مهم ترین ایده شکلگیری داستان هر قسمت است که یا خود شخصیت اول فیلم  گناهکار است، که به سرعت برق و باد کیفر می شود و یا شخصیت اول فیلم موردظلم واقع شده که ظالم ظرف 40 تا 45 دقیقه به زمین گرم می خورد.

این ادعا که هر کسی در دنیا حتما عقوبت می شود چندان جای دفاع کردن ندارد چرا که در زندگی خلاف این مساله را زیاد دیده ایم ضمنااگر بخواهیم این مساله را بپذیریم هر کسی که در زندگی دچار محرومیت و ناکامی است به کج رفتاری و گناه متهم می شود.

ادعای دیگری که کلید اسرار طرح می کند این است که عمل به آموزه های دین تضمین کننده امنیت ما در دنیا و پناه بخش از بلاها است؛ تا اینجای کار درست به نظر می رسد اما سازندگان کلید اسرار از یک مقدمه درست به یک نتیجه و تالی نادرست رسیده اند؛

وقتی دینداری بهانه ای برای معامله با قدرت های فوق طبیعی بشود نگاه تبرک جویانه به دین هم شکل می گیرد.نگاه تبرک جویانه به دین همان است که در جامعه خودمان زیاد دیده ایم ، یک چیزی مثل این که صاحب یک ملک تجاری که اتفاقا خیلی هم آدم با انصافی نیست بالای سر در مغازه اش بنویسد: ( هذا من فضل ربی، این از فضل پروردگار من است ) یا این که یک راننده تاکسی که مبالغ گزافی از مسافرانش می گیرد پشت تاکسیش بنویسد: (بیمه ... ) یعنی این که دین را در مواقع نیاز بخواهیم، بگذریم. از نگاه سازندگان کلید اسرار بهروزی انسان در گرو عمل به دین است و دین ابزاری است برای موفقیت های مادی. این تعابیر انسان مدارانه و اومانیستی که انسان را مرکز عالم می داند و دین را خدمتگذار بشریت می پندارد جغرافیای فکری ای را بنا می کند که در  "انتظار بشر از دین" ظهور می کند و نگاه کارکردی به دین را تجویز می کند. 

 دویدن در سرازیری تجدد

ترکیه همسایه شمال غربی ما در دوره آتاترک ( همزمان با دوره رضاخانی) قدم در راه تجدد گذاشت. فشارهای نظام سکولار حاکم بر ترکیه و قرار داشتن این کشور بر دروازه اروپا دو علت عمده ای بود که باعث شد ترک ها خیزش بلندی به سمت مدرنیت داشته باشند اما فقر شدید مردم مانع بهره مندی ایشان از مظاهر زندگی مدرن بود که این مساله موجب شکاف فرهنگی بین طبقات پایین جامعه و نخبگان اقتصادی- سیاسی شد.

اما روند مدرن سازی این کشور  به دنبال تحولات اقتصادی ترکیه در سال های اخیر سرعت گرفت و این رشد پر شتاب اقتصادی و دویدن در سرازیری تجدد باعث بروز آسیب های اجتماعی و تنش های فرهنگی عجیبی شد.

برای مقابله با این آسیب ها، ترکیه سکولار چاره ای جز کمک گرفتن از دین نداشت. اما دینی که تنها درحوزه فردی اجازه حیات دارد. وظیفه آثار دینی مثل کلید اسرار این است که شهروندانی را برای نظام سکولار ترکیه تربیت کند که وجدان دینی شان مانعی بر سر فساد فردی و بزه کاری باشد، شهروندانی سالم و بانشاط که موتور محرک رشد و پیشرفت اقتصادی جامعه شان باشند. بی شک این نگاه کارکردی به دین بزرگترین انگیزه تولید یک اثر دینی در فضای ترکیه و تداوم آن در طول این ده سال است.

به هر ترتیب این مجموعه تلویزیونی چند سالی است به بینندگان ایرانی ارائه می شود. کسی هم نمی گوید این نسخه برای ما پیچیده نشده، فعلا قرار است با داروهای دیگران خوددرمانی کنیم.