مناظرات انتخاباتی دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری سرآغازی برای آغاز گفتگوهای صریح سیاسی در سطح رسانه فراگیر یعنی تلویزیون بود. این مناظرات  از نقاط مثبت فعالیتهای رسانه ای سیما بود. ویژگی منحصر به فرد این برنامه ها صراحت لهجه همه نامزدها و شکستن خطوط قرمز سیما بود. نامزدها روبروی هم می نشستند و بحث آغاز می شد. مخاطب ایرانی که چندان به شنیدن مباحث صریح و غیر کلیشه ای در سیما عادت نداشت از این فرصت نهایت استفاده را می برد.ایران از معدود کشورهایی بود که از این سبک در انتخاباتهای خود بهره جست. اما این برنامه ها کمابیش علاوه بر نقطه مثبت فوق دارای ویژگیهای منفی چون استفاده فراوان از واژه های کنایه آمیز و مبهم ،استفاده از حرکات دست و صورت برای تحقیر ضمنی رقیب، تاکید بر خطاهای گفتاری طرف مقابل، تکیه بر اخبار غیر موثق و نیمه موثق شنیده شده از طرفین،اتهام زدن و وارد کردن اتهامات متقابل بدون اینکه هیچ یک از نامزدها با استفاده از دلایل و اسناد قانونی و حقوقی  در مقام پاسخ برآید،طرح و بیان نام افراد غیر و....می بود.

با این نگاه مقام معظم رهبری  در خطبه های نماز جمعه پس از انتخابات  با تاکید بر رفع نقاط ضعف خواستار تداوم این مناظرات شدند:

 البته خیلى خوب است که این‏جور مناظره‏هائى در سطوح مدیریتى ادامه پیدا کند - البته با حذف آن عیوبى که بعد به آن اشاره خواهم کرد - و افراد، مسئولین، خودشان را در معرض نقد و انتقاد قرار بدهند و پاسخگو باشند و پاسخ بدهند و تبیین کنند. خیلى از اوقات اگر چنانچه یک انتقادى به کسى بشود، این فرصتى است براى او که بتواند ذهنها را روشن کند، تبیین کنند، حقیقت را بیان کنند؛ خیلى چیز خوبى است؛ البته با حذف آن عیوبى که عرض خواهم کرد. اگر این جور مناظره‏ها در طول سال و در طول چهار سال ادامه داشته باشد، دیگر وقتى در هنگام انتخابات پیش آمد، حالت انفجارى پیدا نمیکند....

رویکرد صدا وسیما:

اگرچه رهبر معظم انقلاب اسلامی با صراحت و قاطعیت خواستار تداوم این فضا پس از رفع معایب آن بودند اما حوادث تلخ بعد از انتخابات توسط صدا وسیما با این رویکرد پوشش داده نشد.پس از انتخابات، نگاه صدا وسیما به حالت قبل از انتخابات بازگشت. رویکرد رسانه ملی در ایام انتخابات که سبب ایجاد شور سیاسی در جامعه شد، به نظر می رسید در ماه های بعد  با اصلاحات  مورد نظر رهبر معظم انقلاب و کارشناسان ادامه پیدا کند. اما با کمال تعجب و در حالی که در تحولات پس از انتخابات به این رویکرد و شیوه در رسانه ملی بشدت نیاز بود، رسانه ملی باز هم ترجیح داد به سیاست های قبلی در برنامه های سیاسی بازگردد. این درحالی بود که رهبر معظم انقلاب در اولین خطبه های نماز جمعه پس از انتخابات، رویکردهای جدید در مورد برنامه های سیاسی را به رسانه ملی تکلیف کرده بودند.

بسیار از اصولگرایان بر این باور بودند که اگر سیما در مقام رفع شبهه و اقناع استدلالی مخاطبان برمی آمد بسیاری از حوادث به تبع پیش نمی آمد.این نگاه از سوی اصول گرایان منتقدی چون احمد توکلی پی گیری می شد.برای مثال محمد حسن حائری شیرازی در سایت الف نزدیک به احمد توکلی نوشت:  اگر صدا و سیمای جمهوری اسلامی با رفتار دوگانه‌ی خود چوب حراج به اعتماد مردم نمی‌زد برخی مردم اخبار و اطلاعات خود را از سیمای بی بی سی که در لایه‌های ذهنی تمام ایرانیان دشمن این مرز و بوم است نمی‌گرفتتند.

البته بسیاری نیز از سیاستهای صدا و سیما دفاع می کردند و آنرا در راستای امنیت ملی  و دفاع در چارچوب جنگ نرم ارزیابی می کردند.از این نگاه برنامه های صدا وسیما متناسب با شرایط جنگی(نرم) باید اجرا و تولید شود.

بازگشت به ایده نود سیاسی ؟

اما سرانجام پس از شش ماه از آخرین مناظرات صدا وسیما مجددا رویکرد نزدیک به چند صدایی را آغاز کرده است. عزت الله ضرغامی که به تازگی حکم ریاست خود بر سازمان صدا وسیما را برای دوره جدید دریافت کرده است، هنگامی که در سال گذشته در جمع دانشجویان دانشگاه امام صادق (عیله السلام) با انتقاد شدید دانشجویان از نحوه پرداختن یکنواخت و غیر چالشی رسانه ملی به مسائل سیاسی بر خلاف موضوعات ورزشی در مواجه شد، در پاسخ به این سوال ها و درخواست دانشجویان، وعده ساخت برنامه 90 اما اینبار با موضوع سیاسی و فرهنگی را به دانشجویان داد. این وعده از سوی تبیان در سال گذشته نیز در مطلبی به نام نود ورزشی،نود سیاسی تحلیل شد.اما این وعده حدود یکسال اجرایی نگردید تا این که مخاطبان سیما در این شبها شاهد برنامه ای به نام  رو به فردا هستند.سری جدید برنامه زنده "رو به فردا" با اجرای وحید یامینپور که هر شب از شبکه سه سیما پخش می شود را می توان یکی از این برنامه ها و حرکت سیما به سمت ساخت 90 سیاسی دانست.

در حالی که غالب برنامه‌های سیاسی تلویزیون با یک فضای کلیشه ای و کسل کننده،یک بعدی و یک جانبه  و حالت مونولوگ   نهایتا موفقیتی در تعمیق تحلیل مخاطبان و اقناع افکار عمومی کسب نمی کنند، " رو به فردا" در همین چند برنامه خود توانسته است، شفاف تر و پیراسته تر مخاطبان سیاسی تلویزیون را جذب کند.

این برنامه به آرامی به سمت مناظرات جدی تر و چالشی تر حرکت می کند.اگر در برنامه های ابتدایی  مناظرات میان افراد هم موضع انجام می شد اما به تدریج مناظرات آقایان مطهری و جلیلی،کواکبیان و شریعتمداری و زاکانی و اطاعت فضای این مناظرات را جدی و مخاطبان را به خود جلب کرد.

درسهای نود ورزشی برای نود سیاسی:

برنامه نود نام برنامه ای زنده است که دوشنبه شب هر هفته از شبکه 3 سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می شود. بنیانگذار، مجری و تهیه کننده ی این برنامه عادل فردوسی پور است.اگرچه این برنامه بارها از طرف برخی مسوولین و یا تیمها تحریم و یا تهدید می شد اما با حمایت افکار عمومی به کار خود ادامه می داد.مساله اصلی که مردم ،مطبوعات،وبلاگ نویسها و اهالی فوتبال را به دفاع از این برنامه واداشت ،جایگاه مرجع این برنامه در فوتبال ایران بود.این برنامه بر خلاف بسیاری از برنامه های سفارشی و یا کلیشه ای دیگر با تداوم  ده ساله و ویژگیهای خاص خود توانست به جایگاه قابل توجهی دست یابد . ازاصلی ترین ویژگیهای  مثبت این برنامه ، صراحت،حرفه ای گری،بی طرفی،مشارکت گرایی،نگاه انتقادی،ارائه تریبون آزاد به طرفین و ...می باشد.هر کدام از این ویژگیها برای توسعه برنامه نود سیاسی و استقبال مخاطب از آن لازم به نظر می رسد.

1- -بی طرفی:

مخاطب رسانه در جهان جدید در برابر انتقال یک سویه و مستقیم اطلاعات از سوی رسانه واکسینه شده و به شدت نسبت به آن واکنش نشان می دهد.مخاطب امروز رسانه خود انتخاب کننده بوده و می کوشد از میان نظرات مختلف انتخاب کند. برنامه نودورزشی علیرغم برخی لغزشهای گهگاه مجری و تهیه کننده اش می کوشد بی طرف باشد و حداقل بین قرمز و آبی تعادل اطلاع رسانی را رعایت کند.فردوسی پور می کوشد هیچ گاه به آبی یا قرمز بودن متهم نشود. حال نکته مهم در برنامه روبه فردا این است که  مجری  برنامه آقای وحید یامین پور نویسنده و خبرنگار سایت رجانیوز  می باشد.  سایت رجا نیوز که از حامیان جدی رییس جمهور محترم در ایام انتخابات و پس از آن بوده است و به مواضع سیاسی خاص خود مشهور است. حال مساله اصلی اینجاست  که آقای یامینپور چقدر می تواند میان نظرات شخصی خود و اجرای یک برنامه حرفه ای  سیاسی  تعادل برقرار کند؟ موفقیت برنامه این مجری جوان  این  است که روبه فردا به برنامه ای مرجع تبدیل شود.برد این برنامه این است که هم قرمزها و هم آبی های عرصه سیاست به آن اعتماد کرده و آنرا مرجع بدانند.

2- گفتگوی واقعی به جای گفتگوی یک طرفه:

 اگرچه در رسانه های دنیا سابقه برنامه های گفتگوی چالشی مانند Hard Talk  وجود داشته و در برخی برنامه های

 داخلی نیز مانند مناظره های انتخاباتی نگاه 1 ،چراغ خاموش و یا برنامه های نخستین صندلی داغ وجود داشت ،اما این برنامه ها به تک بارقه هایی تبدیل شدند که یا مانند چراغ خاموش،خاموش گردیدند و یا مانند نگاه 1 و صندلی داغ تبدیل به گفتگوهای سیاسی،اجتماعی و فرهنگی ملال آور و کلیشه ای سابق شدند.عامل اصلی پیروزی نود ورزشی  بر خلاف این برنامه ها گفتگوی چالشی میان مجری و داوران، کارشناسان، مربیان، بازیکنان و مسئولین بوده است.

3- نگاه انتقادی و دوری از کلیشه گرایی:

نود، برنامه انتقادی است. بی تعارف عمل می کند و صریح  به سراغ اصل موضوع می رود. تلاش می کند از خطوط قرمز فراتر نرود اما از نقد کردن نگرانی ندارد. این ویژگی ها دقیقا بر خلاف برخی دیگر از برنامه های رسانه ملی است. در مباحث مرتبط با حوزه عمومی، رسانه ملی گرفتار خیلی مصلحت بینیها، تعارفها و جهت گیری ها است. در سالهای نه چندان دور به یاد داریم مرتضی حیدری با تسلط خوب به مباحث سیاسی و اقتصادی  با رویکردی نوآورانه برنامه گفتگوی خبری ساعت 22 و 30 دقیقه شبکه دو را هدایت و اداره می کرد. اما به ناگاه پس از گذر از آن ایام خاص این گفتگوها تبدیل به فرصتی برای ارائه گزارش کار نهاد های مختلف و یا گفتگوهای کلیشه ای شد.

4- مشارکت گرایی و محوریت افکار عمومی:

یکی دیگر از ویژگیهایی که در مرجعیت پیدا کردن نود نقش داشته است ،توجه به افکار عمومی است. اگرچه چند صباحی است که مسابقات پیامکی! میان برنامه های تلویزیونی رواج پیدا کرده است ،اما استفاده از این فن آوری باید همراه با تغییر در رویکرد برنامه سازی باشد. در برنامه سازی نوین، مخاطب، یک گیرنده پیام منفعل صرف نیست. اصولا نظریات سنتی علوم ارتباطات مبنی بر رسانه، پیام ،نماد، فرستنده و گیرنده پیام متحول شده است. در برنامه سازی نوین می بایست به مخاطب به عنوان یکی از ارکان برنامه سازی و حتی یک یار در تهیه برنامه تلویزیونی نگریسته شود. تولید محتوا و فرآورده توسط مخاطب از این اصول است. یکی از دلایل موفقیت نود عادل ارتباط همیشه مخاطب با اوست. چیزی که می تواند در نود سیاسی نیز دنبال شود. نظر سنجی ها سیاسی در مورد مسائل روز یکی از راهکارها است.

سید حسین زرهانی

گروه جامعه و سیاست